Verðtrygging var sett á með Ólafslögum í apríl 1979. Tilgangurinn var að bregðast við þrálátri verðbólgu og bruna sparifjár og lánfjár, en jafnframt tryggja að laun hækkuðu í samræmi við verðbólgu. Við getum alveg deilt um framkvæmdina, en niðurstaðan var að verðbólga jókst gríðarlega og því má segja að aðgerðin hafi mistekist herfilega. Fjórum árum síðar var verðbólga komin yfir 100%, en var 36,2% í apríl 1979.
Fyrstu árin var lánfé verðtryggt samkvæmt lánskjaravísitölu sem bæði var tengd launavísitölu og vísitölu neysluverðs. Síðustu áratugi hefur hins vegar eingöngu vísitala neysluverðs verið notuð. Það er því bein tenging milli verðbóta lána og vísitölu neysluverðs. Vandinn er hins vegar að vísitalan er ekki gerð/hönnuð til þess að nota til slíkrar verðtryggingar.
Í fyrsta lagi hefur vísitala neysluverðs ekkert með verðgildi peninga að gera og því ekki hægt að nota hana til að meta hvort og þá hvernig það hefur breyst. Í öðru lagi eru liðir í vísitölunni sem eru ekki bein útgjöld, en í staðinn ætluð útgjöld reiknuð út frá óljósum og umdeildum forsendum. Í þriðja lagi mælir vísitala neysluverðs verðbreytingar ekki rétt og almennt meiri en þær eru í raun og veru. Í fjórða lagi er vöru- og þjónustugrunnurinn, sem er notaður, er yfirleitt úreltur, þ.e. neyslumynstrið, sem stuðst er við, er að jafnaði að minnsta kosti tveggja ára gamalt. Í fimmta lagi eru mælingarnar í besta falli nálgun á verðbreytingum, því þær ná bara til hluta þeirrar vöru og þjónustu sem neysla neytenda nær til.
Skoðum þetta lið fyrir lið:
1. Vísitala neysluverðs hefur ekkert með verðgildi peninga að gera: Þetta er eiginlega helsta ástæða fyrir því, að vísitala neysluverðs hentar ekki til að verðbæta skuldir eða sparnað. Líklega eru nokkuð margar aðrar leiðir mun betri til að mæla verðgildi peninga en hvað launafólk getur borgað fyrir mikið af vöru og þjónustu með launum sínum. Nærtækast væri að nota gengi gjaldmiðils, markaðsvexti lána, ávöxtun fjárfestinga eða gengi hlutbréfa. Að lítri af mjólk hækki um 5 kr. mælir ekki verðgildi krónunnar, því á sama tíma gæti verð á osti hafa lækkað.
2. Í vísitölunni eru liðir sem ekki eru bein útgjöld: Mest áberandi liðurinn er reiknuð húsaleiga, þ.e. kostnaður af búsetu í eigin húsnæði. Í yfir þrjá áratugi var þessi liður mældur út frá fórnarkostnaði, þ.e. hefði húsnæðiseigandinn eigið fé eigin húsnæðis til afnota, þá hefði hann getað ávaxtað þá peninga á einhvern hátt. Ekki var tekið tillit til þess, að byggi húsnæðiseigandinn ekki í húsnæðinu, þá hefði hann kostnað af annarri búsetu. Þetta var séríslensk aðferð og hvergi notuð annars staðar í heiminum. Hún fól ekki í sér nein útgjöld og ætlaðan kostnað. Nýlega var tekið upp leiguígildi, en það byggir á því að eigandinn leigi húsnæðið af sjálfum sér. Aftur fylgja engin útgjöld aðferðinni og skekkir hún auk þess útreikninga á kaupmætti tekna. Tekjurnar, sem eigandi hefur frá sjálfum sér, koma nefnilega ekki inn í þá útreikninga. Til viðbótar er leiguígildið nær eingöngu reiknað út frá leiguverði í fjölbýli, en á Íslandi er sérbýli og einbýli ansi stór hluti íbúðarhúsnæðis.
3. Vísitala neysluverðs mælir verðbreytingar ekki rétt og almennt meiri en þær eru: Einfaldast er að benda á hina nýju aðferð leiguígildis. Í hverjum mánuði verða breytingar á 1-3 þúsund leigusamningum, þ.e. leigusamningar falla úr gildi og aðrir taka gildi. Nánast engir eru vegna sérbýlis/einbýlis og því er ógerningur að vita hver þróun leiguverðs í þessari tegund húsnæðis er. Hins vegar er líklegt, að verðbreytingar á leigu í fjölbýlishúsnæði hækki hraðar en í sérbýli/einbýli og veldur því að reiknuð húsaleiga hækkar meira í vísitölu neysluverðs en leiga hækkar í raun og veru.
Annað atriði er mæling á verði vöru og þjónustu. Hagstofa skoðar verð á fjölmörgum vöruflokkur og innan hvers á einstökum vöruliðum. Treyst er á, að sama vara fáist út í það óendanlega í búðum sem er að sjálfsögðu ekki reyndin. Aukist gæði vöru eða það minnki getur það leitt til skekkju í verðsamanburði. Erfitt er að bera saman stærðir pakkninga eða magns. Hækki vara það mikið í verði, að hún lendir ekki lengur í innkaupakörfu neytenda, þá tekur það langan tíma að sjá það í vísitölumælingum. Sama á við þegar ný og ódýrari vara er keypt í staðinn. Þetta er kallað bjagi (e. bias) og í Bandaríkjunum hefur verið reiknað út að bjagi í verði vöru og þjónustu geti verið 33-60% af verðbólgu hvers árs. Fyrir um 10 árum kvað erlendur sérfræðingur úr um það, að bjagi í hinni íslensku vísitölu neysluverðs væri sambærilegur við það sem gerðist í öðrum löndum. Hann mælti ekki með neinni leið til að draga úr bjaganum, hvað þá leiðrétta hann. Þetta var bara eðlileg skekkja og búið mál. Vandinn er að hér á landi fer þessi bjagi beint inn í verðbætur lána, en ekki í öðrum löndum.
Dæmi um bjaga er þegar ný og ódýrari vara kemur inn á markað og ryður dýrari vöru út. Þegar gæði vöru batnar án þess að verð hækki. Þegar gæði vöru versnar án þess að verð lækki. Þegar magn í pakkningu minnkar án þess að verð lækki. Þegar tímabundin tilboð eru á vöru með því að bæta magni í pakkningu án þess að verð breytist.
4. Vöru- og þjónustugrunnurinn, sem er notaður, er yfirleitt úreltur: Neytendur breyta sinni neysluhegðun reglulega og eru almennt fljótir að bregðast við. T.d. kaupa gríðarlega margir bensín hjá Costco, en einhvern tímann heyrði ég að verð á bensíni hjá fyrirtækinu væri ekki inni í útreikningum á vísitölu neysluverðs. Þegar Lindex opnaði tók það heilt ár fyrir vörur fyrirtækisins að komast inn í útreikninga á vísitölu neysluverðs og þá var bara tekið tillit til breytinga í þessum síðasta mánuði. Mikilvægt er að hafa í huga, að vísitala neysluverðs mælir alltaf „100% neyslu“ sama hvort útgjöldin hafi hækkað eða lækkað.
5. Mælingarnar eru í besta falli nálgun á verðbreytingum: Gera má ráð fyrir að vöru- og þjónustuliðir sem standa íslenskum neytendum til boða séu vel yfir 100 þúsund. Hagstofa mælir kannski um 20 þúsund. Sá hluti sem Hagstofa mælir er svo sem sá sem flestir kaupa. Hitt er að bíll er ekki bara bíll. Buxur í Hagkaup eru ekki það sama og buxur í Costco eða 17. Fjöldi vöruliða í skóbúðum er nánast endalaus og þó einhverjir fínni skór hafi verið valdir til að vera fulltrúi fínna skópara, þá er bara alls ekki víst, að þeir seljist nema í örfáum pörum. Undir þennan flokk er síðan útreikningur á reiknaðri húsaleigu, þar sem breytingar á leiguverði fjölbýlis er látið gilda fyrir sérbýli/einbýli, vegna þess að gögn vantar um leiguverð þeirrar tegundar húsnæðis. Hér er líka verð á flugfargjöldum sem er eins og hinn versti frumskógur að vinna sig í gegn um.
Flest bendir til þess, að ofmælingar á verðhækkunum sé innbyggðar í þær aðferðir sem eru notaðar. Þetta er ákaflega alvarlegt, bæði fyrir hagstjórnina og einnig vegna verðbóta lána. Einn stærsti vandinn er, að þegar vara sem lækkar í verði verður vinsæl, þá fær vara sem hækkar í verði aukið vægi í mælingunni. Hætti nær allir að kaupa vörutegund, sem var vinsæl í nokkur ár, vegna þess að hún hækkaði í verði og kaupa í staðinn vörutegund, sem ekki var vinsæl þessi sömu ár, vegna þess að hún lækkaði í verði, þá mun samspil þessara tveggja vara hækka vísitöluna, þrátt fyrir að útgjöld vegna þeirra lækki. Þetta er bara ekkert svo óalgengt. Allt í einu kemur ódýr og góður bíll af gerðinni A og skiptir út hinum ótrúlega vinsæla bíl af gerðinni B vegna þess að hann hækkaði í verði. Eða var það bara ný undirtegund.
Verst í þessu öllu er hins vegar hvernig þessar mælingar eru notaðar. Þar er efst á blaði verðtrygging lána sem vísitala neysluverðs er einfaldlega ekki nothæf í. Hægt er að skrifa langt mál um þann fáránleika, en mig langar hér að tala um nokkur hinna atriðanna.
Ríki og sveitarfélög hækka gjöld og gjaldskrár hjá sér án þess að blikna í samræmi við hækkanir á vísitölu neysluverðs. Samt er hátt í 25% af vísitölunni vegna leigu og leiguígildis á íbúðarhúsnæðis og hefur því ekki áhrif á útgjöld þessara aðila. Að ég tali nú ekki um flugferðir, almenningssamgöngur og allt hitt sem vegur á tiltekinn hátt í neyslu heimilanna, en er með allt annað vægi í útgjöldum ríkis og sveitarfélaganna. Hvers vegna ætti síðan leiguverð að hækka í samræmi við vísitölu neysluverðs? Hve stórt hlutfall af útgjöldum leigufélaga er tengt liðum innan vísitölum neysluverðs? Varla er það fatnaður, matvara, flugferðir, reiknuð húsaleiga og svona mætti lengi telja. Ég efast stórlega um að 30% liða í vísitölu neysluverðs nái því að hafa áhrif á rekstur leigufélaga og á sama hátt vel innan við hækkunar vísitölunnar. Samt vilja leigufélögin taka alla hækkunina til sín.
Ég fatta ekki, hvers vegna er leyfilegt að tengja gjaldskrár, þ.m.t. leigufjárhæðir, við vísitölu neysluverðs. Slíkt á eingöngu að vera leyfilegt, ef hægt er að sýna fram á bein tengsl. Annars eiga hækkanir á gjaldskrám að byggja á raunverulegum kostnaðarhækkunum, alveg eins og á við um flesta neysluvöru og -þjónusta. Pælið í því, ef bensín hækkaði í hvert sinn sem vísitala neysluverðs hækkaði. Þá væri verðið á lítranum líklega komið yfir 1.000 kr. Nei, sem betur fer fylgir bensínverð að hálfu leyti heimsmarkaðsverði á bensín. Því miður hækkar hinn helmingurinn í samræmi við gjöld sem ríkið leggur á og þau fylgja vísitölu neysluverðs.
Svo merkilegt sem það er, þá var lengi vel bannað að tengja fjárskuldbindingar til innan við 5 ára við vísitölu neysluverðs. Það datt hins vegar engum í hug að banna að tengja verðhækkanir vöru og þjónustu (þar með gjöld og gjaldskrár opinberra aðila) við vísitölu neysluverðs. Ég tel nauðsynlegt að gera það og án tafar. Þar sem stór hluti leiguhúsnæðis er með vísitölu tengda leigusamninga, er í reynd um fjórðungur vísitölu neysluverðs bein tengdur við sjálfan sig. Þessi fjórðungur mun stuðla að hækkun vísitölunnar (eða draga úr lækkun), þó svo að vísitalan lækki. Síðan munu allar aðrar hækkanir á leiguverði verða hrein viðbót til hækkunar. (Við vitum að leiga lækkar ekki, þannig að óþarfi er að tala um slíkt.) Breytingin á mælingu á reiknaðri húsaleigu mun því viðhalda eða auka verðbólgu, þó svo að verðbólga fari lækkandi samkvæmt eldri aðferð. Það er því mæliaðferðin sem mælir hærri verðbólgu, en ekki að hún hafi í raun og veru aukist. Kjánalegast í þessu er hins vegar, að hvorki nýja aðferðin eða sú eldri eru/voru í reynd að mæla verðbreytingar. Báðar eru/voru að reikna útgjöld sem ekki eru til, báðar vilja reikna breytingar sem ekki eru/voru til staðar. Hvorug hefur í reynd nokkurn skapaðan hlut með útgjöld vegna búsetu í eigin húsnæði að gera.