Mánudaginn 13. nóvember birti Vísir grein eftir Ásgeir Daníelsson, sem kallar sig eftirlaunaþega sem starfaði áður hjá Seðlabanka Íslands og þar áður hjá Þjóðhagsstofnun, undir fyrirsögninni Fram og aftur í verðbólgumistri. Þar birtir hann svo sem bara það sem hann hefur haldið fram í talsvert langan tíma, að verðtrygging sé nauðsynleg svo lánveitendur fái raunvirði peninganna sinna til baka.
Launahækkanir eru vegna verðbólgu að baki
Eitt og annað er hægt að segja um fullyrðingar sem birtast í grein Ásgeri og er nokkuð ljóst, að ekki verður tekið undir allt sem þar kemur fram. Fyrsta er að rugla saman launahækkunum og kaupmætti, þ.e. að launahækkanir eigi að tryggja framvirka vernd kaupmáttar. Það er hins vegar sjaldnast þannig. Launahækkanir eru nánast undantekningarlaust til að vinna upp tapaðan kaupmátt og síðan er það von launþegahreyfinga að ekki þurfi að sækja eins mikla hækkun launa í næstu samningum til að ná sama kaupmætti og tapast hefur milli samninga. Handvalið tímabil frá febrúar 2022 til febrúar 2023 er notað til að sýna fram á hve kaupmáttur hafði tapast. Þar sem fyrstu nýju kjarasamningarnir í síðustu lotu voru gerðir í lok nóvember 2022, ætti rétt samanburðartímabil ekki að ná lengra en til desember 2022. Verðhækkanir frá gerð kjarasamninga er skerðing kaupmáttar, sem næstu kjarasamningar fjalla um.
Vísitala neysluverðs er ekki mælikvarði á rýrnun peninga
Næsta atriði er þetta með raunvirði peninga. Hvers vegna ætti vísitala neysluverðs að vera mælikvarði á verðgildi peninga? Sé gengi USD og EUR skoðað frá desember 2021 til desember 2022, þá var verðbólga USD 9,4% sé miðað við meðalgengi mánaðar og verðbólga EUR var 2,5%. Sé hins vegar gengisvísitala (vísitala meðalgengis – viðskiptavog þröng) skoðuð, þá hækkaði hún um 2,6%. Allt tölur fengnar af vef Seðlabanka Íslands. Með fullri virðingu fyrir verðtryggingarblætinu, þá gefur gengisvísitala mun betri mynd af verðrýrnun peninga, en vísitala neysluverðs sem nær rétt til þriðjungs af veltu hagkerfisins. Annað viðmið gæti verið þróun verðbréfa, vextir lána eða þróun viðskiptajafnaðar. Kannski yrði ekki allt þetta hagstætt í hinu verðtryggða þjóðfélagi. Vissulega er mjög útbreitt í alþjóðahagkerfinu að nota vísitölu neysluverðs, en þá er alveg lágmark að nota samanburðarhæfa vísitölu.
Ásta Lóa Þórsdóttir, þingkona Flokks fólksins og formaður Hagsmunasamtaka heimilanna, og Ragnar Þór Ingólfsson, formaður VR, fá skot í greininni, vegna greinar þar sem þau krefjast uppsagnar seðlabankastjóra. Það er gert með handvöldum dæmum og ítrekaðri notkun orðsins „raunvextir“. Líklegast til að leggja áherslu á hve þau eru úti á túni í grein sinni. Til að skýra út mikilvægi „raunvaxta“ fylgir myndrit með þróun þeirra síðustu 6 ár, þ.e. 2018-2023. (Myndritið er pínu ruglingslegt og réttara hefði verið að nota meðalgildi ára, en ekki spár um lokagildi.) Til fróðleiks, þá hefur vísitala neysluverðs hækkað um 35,4% á sama tíma, gengi USD um 35,9%, gengi EUR um 21,6% og gengisvísitalan um 23,3%. Því er líklegt, að meint raunvirði peninga hafi lækkað um eitthvað gildi á milli 21,6% og 35,9%, en alveg örugglega vel innan við 35,4%.
Áhyggjur af „raunvirði“ höfuðstóls er séríslenskt
Þá er það „raunvirði“ höfuðstóls neytendalána. Í frekar fáum löndum í heiminum, velta lánveitendur þessu fyrir sér. (Sambærileg verðtrygging og er á Íslandi er notuð að takmörkuðu leyti í Ísrael, en í Chile er gjörólíkt kerfi.) Taki maður t.d. húsnæðislán í Noregi, Svíþjóð, Danmörku eða Þýskalandi, þá í fyrsta lagi vita almennir bankastarfsmenn líklegast ekki hvað er átt við með raunvirði höfuðstóls. Í öðru lagi, reikna bankar með því, að hann lækki ár frá ári sem hlutfall af tekjum. Þ.e. tapi meintu raunvirði sínu. Þar er ekki verið að skoða hvort lánþeginn hafi „grætt“ á verðbólgu eða bankinn „tapað“. Í sumum löndum er meira það segja þannig, að lánþegi getur tekið langtímalán með föstum lágum vöxtum. Ekki er langt síðan að hægt var að fá slík lán með innan við 2% vöxtum í Danmörku til 30 ára. Höfundur hefur ekki heyrt af neinum dönskum bankastjóra, hvað þá seðlabankastjóra þeirra Dana, kvarta yfir því að lánþegar séu að græða vegna þess að verðbólgan jókst í nokkra mánuði. Í siðmenntuðum löndum er verðbólga einmitt notuð til að lagfæra skuldastöðu heimilanna, en ekki gera hana verri, eins og á Íslandi. Kannski sá dagur komi á Íslandi að menn átti sig á þessu, en sá dagur er ólíklega á þessu ári.
Full höfuðstólsendurgreiðsla, en lægri vextir
Gagnrýni Ástu Lóu og Ragnars Þórs hefur beinst að verðbótum lána og vaxtastigi. Þar sem oft er spurt hvort einhver láni án þess að fá „raunvirði“ höfuðstólsins til baka, þá ákvað höfundur að skoða hvaða áhrif takmarkanir á verðbótum, sem leggjast á verðtryggð lán, hefðu á greiðslur lánanna. Útreikningar miða við að lánið hafi verið tekið í febrúar 1995 til að fá nógu langa greiðslusögu yfir sveiflukennda verðbólgutíma. Það var látið vera með 4,2% verðtryggðum vöxtum (algengir vextir á þeim tíma voru 5,1-5,6%). Verðbólga eftir að mældum gildum lýkur, er hluti af sviðsmyndum.
Sviðsmyndirnar, sem skoðaðar voru, eru:
· Lán án takmarkana á verðbótum
· Sett er 4% þak á verðbætur, þ.e. hámark verðbóta er 4%
· Sett er 4% þak og 0% gólf á verðbætur, þ.e. hámark verðbóta er 4% og lágmark 0%
· Verðbætur umfram 4% lækka um helming, þ.e. aðeins helmingur verðbóta umfram 4% er lagður á lán
· Verðbætur umfram 4% og undir 0% lækka um helming, þ.e. aðeins helmingur verðbóta umfram 4% er lagður á lán og á verðhjöðnunartíma lækka eftirstöðvar um helming þess sem annars ætti að vera
Þetta var síðan reiknað út miðað við að verðbólga, þar sem eftir lifir lánstímans sé föst 2,5%, 3,5% og 4,5%. Þ.e. í allt 15 dæmi reiknuð út og fyrir hvert heildarendurgreiðsla höfuðstóls með verðbótum, heildargreiðsla verðbættra vaxta og loks samtala beggja.
Telji einhver að tímabil sé handvalin til að fá æskilega útkomu, þá voru þau eingöngu valinn með þessum hætti, þar sem 12 ára gamalt reiknilíkan, sem notað var, var stillt með febrúar 1995 sem byrjunardagsetningu. Vilji einhver skoða önnur tímabili, þá er sjálfsagt að verða við slíkum beiðnum. Lítið mál er að gera alls konar næmnisgreiningar á fjárhæðum, vöxtum, lengd lánstíma, þakinu eða gólfinu á verðbótum og verðbólgu til framtíðar.
Dæmi 1: 2,5% verðbólga eftir að mældum gildum lýkur
10 milljón kr. lán til 40 ára, 4,2% vextir, tekið í febrúar 1995, mæld verðbólga frá lántöku degi til október 2023, látinn lækka í skrefum út næsta ár og 2,5% verðbólga eftir það
Dæmi 2: 3,5% verðbólga eftir að mældum gildum lýkur
10 milljón kr. lán til 40 ára, 4,2% vextir, tekið í febrúar 1995, mæld verðbólga frá lántöku degi til október 2023, látinn lækka í skrefum út næsta ár og 3,5% verðbólga eftir það
Dæmi 3: 4,5% verðbólga eftir að mældum gildum lýkur
10 milljón kr. lán til 40 ára, 4,2% vextir, tekið í febrúar 1995, mæld verðbólga frá lántöku degi til október 2023, látinn lækka í skrefum út næsta ár og 4,5% verðbólga eftir það
Í öllum sviðsmyndum lækkar heildargreiðsla og í öllum tilfellum er heildargreiðsla mun hærri en samtala verðtryggðra endurgreiðslna af upphaflega höfuðstólnum. Allt tal um að lánveitur fái ekki „raunvirði“ upphaflega höfuðstólsins til baka er því einfaldlega bábilja. Þegar kemur að heildarendurgreiðslunni, þá skiptir engu máli hvort hún flokkast sem vextir eða afborgun höfuðstóls. Þess fyrir utan eru verðbætur ekkert annað en vextir. Eina sem gerist, í mismiklu mæli, er að vaxtatekjur lánveitanda af lánunum lækka, en þeir halda enn „raunvöxtum“ miðað við þá forsendu um vexti sem notuð er.
Þak á verðbætur hefur engin áhrif í undir 4% verðbólgu
Hagsmunasamtök heimilanna settu árið 2009 fram þá kröfu, að sett yrði þak á verðbætur. Samtökin sáu fyrir sér, að slíkt þak myndi stuðla að meiri stöðugleika, því það yrði hagur bankanna að halda aftur af verðbólgu. Staðreyndin er nefnilega, að peningamyndun bankanna í formi nýrra útlána er það eldsneyti sem nærir verðbólgubálið mest. Aukning nýrra útlána, án sambærilegrar uppgreiðslu eldri lána, eykur peningamagn í umferð sem síðan skilar sér í aukinni verðbólgu. Væri sett þak á verðbætur, þá myndi það vonandi verða til þess, að bankarnir sjái hag sinn í að hafa meiri stjórn á nýjum útlánum. Nú sé verðbólgan alltaf undir 4%, þá þarf ekki að gefa eftir neinar verðbætur.